Równość i podmiotowość

Prawie rok temu, zaraz po wygraniu konkursu w Narodowym Starym Teatrze zwycięski duet Dorota Ignatjew i Jakub Skrzywanek opublikował list otwarty, w którym przedstawił wyniki wewnętrznego głosowania w zespole na ich wspólną kandydaturę a nie rozkład głosów w komisji konkursowej powołanej przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Ignatjew i Skrzywanek chwalili się skalą poparcia i dziękowali krakowskim aktorom, technikom i administracji teatru a nie komisji i ministerstwu.

Było w tym liście coś symbolicznego i przełomowego. Bo pokazywał jasno, że właściwy konkurs odbył się kiedy indziej, dużo wcześniej niż komisyjne przesłuchanie kandydatów na dyrektora. Że to zespół Starego sam szukał kandydatów, wymyślił zestawienie nazwisk w duecie, namówił do startu.

W gmachu przy Jagiellońskiej odbyły się oczywiście spotkania kandydatów z załogą teatru czyli duetu Ignatjew/Skrzywanek i ich jedynego kontrkandydata, szefa Łaźni Nowej Bartosza Szydłowskiego. Zespół wysłuchał obu programów, ale nawet ta prezentacja była już prezentacją pro forma. Kwestię personaliów rozstrzygnięto tak naprawdę jeszcze przed tymi spotkaniami. I było tak, jak za czasów oporu przeciwko narzuconemu przez PIS dyrektorowi Markowi Mikosowi, kiedy w celu ratowania „tak zwanej substancji” Starego obowiązki merytoryczne (dobór reżyserów i tytułów, odbiór spektakli) przejęła Rada Artystyczna teatru, to teraz zespół i jego liderzy weszli w kompetencje konkursowe ministerstwa.  

Już sam fakt, że w konkursie (mimo wielu przymiarek) wystartowało ostatecznie tak mało osób, świadczy, że już przed konkursem było pozamiatane. Środowisko wiedziało, kogo chce zespół i wiedziało, że ministerstwo temu chceniu nie będzie się opierać.

Myśleliśmy wtedy, że po władzy, która narzucała niechcianych dyrektorów zespołom teatralnym, przyszła władza, która decyzję o tym, kto będzie dyrektorem teatru oddaje w ręce zespołów a te wybierają kogo chcą.

Nazwijmy to „demokracją bufetową”, nazwijmy „samostanowieniem zespołów”, jak zwał, tak zwał, ale sedno procesu, który obserwowaliśmy w Starym, można sprowadzić do tezy o upodmiotowieniu zespołu teatralnego.

Czyj jest teatr?

Przez wiele lat, zwłaszcza za PISu pytaliśmy, czyj jest teatr? Było to pytanie kluczowe w kontekście zwalniania przez władzę niepokornych dyrektorów i zastępowania ich partyjnymi nominantami lub karierowiczami. Takie niechciane nominacje kończyły się rebrandingiem sceny, dezintegracją zespołu, odpływem widzów, upadkiem repertuaru, prowincjonalizacją teatru. Polityczne nominacje wywoływały zamęt w instytucji, protestowali aktorzy, publiczność, publicyści, krytycy.

Nie tyle broniliśmy konkretnych ludzi, odwoływanych dyrektorów, co broniliśmy zespoły, których istnienie było zagrożone odejściem ich liderów. Zespół, dobry zespół, stały zespół to tkanka wrażliwa, ludzka konstelacja tworzona latami. Nośnik pamięci teatralnej, warunek długowieczności legendarnych spektakli. Znak jakości. Kiedy znika z teatru chciany dyrektor i zastępuje go dyrektor niechciany, układanka personalna wewnątrz instytucji, równowaga między tradycją a współczesnością sypie się jak domek z kart.

PiS o tym wiedział, dlatego forsował zmiany. Robił konkursy, szukał swoich ludzi. Miało to prowadzić do pacyfikacji niepokornych scen. Tych zbyt upolitycznionych, tych zbyt odważnych obyczajowo, tych, na których grano antykościelne spektakle. Teatr wewnętrznie skłócony, rozbity zespół, przerzedzony repertuar, bojkotowany dyrektor oznaczał dla władzy jedno – teatr będzie siedział cicho. Nie wygeneruje żadnej medialnej, ogólnokrajowej awantury niby to artystycznej, ale z politycznym skutkiem.

Więc pytaliśmy: czy teatr ma być częścią polityki rządowej? Czy należy do organizatora? Czy teatry publiczne grają za pieniądze publiczne czy pieniądze partyjne? Czy władza może karać teatry za repertuar, za konkretny spektakl, za jedno nazwisko twórcy, za jedno zdanie w przedstawieniu? Chcieliśmy wiedzieć, kiedy cenzura polityczna zmienia się w cenzurę ekonomiczną? I kto w takim razie reprezentuje teatr przed obliczem władzy i wobec społeczeństwa? Czy teatr jest teatrem dyrektora? Teatrem środowiska? Teatrem krytyki? Czy właścicielem teatru w jego ostatnim wcieleniu są widzowie, którzy do niego chodzą, zgadzają się z ideą, jaka mu przyświeca i ze sposobem, w jaki działa? Czy teatr to gmach z szyldem, czy może zespół, który w nim pracuje?

Wśród wielu możliwych odpowiedzi na powyższe pytania najbardziej racjonalna zawsze wydawała mi się teza, że teatr należy do zespołu. Że to zespół jest w teatrze podmiotowy, dyrektor i organizator, gościnni twórcy i publiczność są tylko partnerami w szlifowaniu przez niego własnej podmiotowości, czyli świadomości tego, jaki jest i dokąd zmierza. Oczywiście równie dobrze można by ustawić w centrum tej odpowiedzi postać dyrektora-artysty, wizjonera i zbudować podobny tekst o podmiotowości artysty, o jego prawie do wolności twórczej, modelowania placówki w zgodzie ze swoją wizją. Można by także, gdybyśmy mieszkali i działali w Niemczech, znaleźć światłe władze lokalne, które prowadzą długofalową i dalekowzroczną politykę kulturalną, dbając, żeby teatr miał się jak pączek w maśle i walczą o najlepszych menedżerów, kuszą wieloletnimi kontraktami najbardziej gorące nazwiska. Zapewniają parasol ochronny. I wtedy teatr jest najbardziej ich: światłych władz.

Ale jesteśmy w Polsce, tradycyjnym modelem polskiej sceny jest teatr zespołowy i postanowiłem się tego przynajmniej przez najbliższe lata trzymać. Naprawdę myślałem, że po PISie i jego wybrykach na niwie teatralnej, wiara w podmiotowość zespołów obowiązuje także naszą, demokratyczną stronę. Owszem, zakres tej podmiotowości podlega ciągłym negocjacjom, ale jeśli pytamy o przyszłość teatru, to słuchamy odpowiedzi zespołu: wszystkich jego pionów – artystycznego, technicznego, administracyjnego.

Zespół jako zespół

Przebieg konkursu w Narodowym Starym Teatrze mógł być drogowskazem dla ministerstwa i innych organizatorów, kogo słuchać w sporze o teatr, komu oddać realną władzę – nie na okres jednej kadencji, tylko w chwili, kiedy decyduje się los tej ewentualnej kadencji.

Co by to komu szkodziło, żeby w ramach eksperymentu lub społecznej potrzeby chwili przez najbliższe sezony organizatorzy sprawdzili, jakich dyrektorów wybierają sobie zespoły? Czasy zespołów zamkniętych, nieznających współczesnego teatru, niechętnych do zmian i nowych nazwisk już bezpowrotnie chyba minęły. Skoro nie słucha się krytyków-ekspertów, skoro organizatorzy konkursów najczęściej organizują je w ciemno na zasadzie a może ktoś się zgłosi, albo mają kandydata dogadanego wcześniej i próbują go przepchnąć przez konkurs fasadowy wbrew ekspertom i zespołowi, może warto sprawdzić, co wyniknęłoby z rządów dyrektorów podpowiedzianych przez zespół.

Moim zdaniem szkody nie będą większe niż w przypadku zwycięstwa osoby przypadkowej lub pozbawionej kompetencji a chcianej przez organizatora.

Kogo zwykle proponują zespoły na swoich szefów, kogo popierają?

– osobę, którą znają od lat, członka zespołu aktorskiego lub ekipy administracyjnej

– reżysera, który z powodzeniem i bezprzemocowo pracował na tej scenie

– twórcę, z tak zwaną dobrą opinią w środowisku: ratownika repertuaru, mediatora zwaśnionych stron, bufetowego psychologa

– gorące nazwisko w branży, z którym zespół chce się spotkać i którego spektakle zapewnią medialny szum

Zespół nie chce tym wyborem zrobić sobie krzywdy, więc nie zatrudni finansowego aferzysty, człowieka z oskarżeniami o mobbing, nieudolnego zarządcę, reżysera niekomunikatywnego. Opinie o urzędujących dyrektorach lub twórcach aspirujących do tej roli wędrują po środowisku, nie ważne czy są sprawiedliwe czy nie, ale są. Ten kanał informacji jest niezależny od rankingu artystycznego. Urzędnicy dowiadują się o czymś istotnym o wiele później niż zainteresowany zespół.

Minusem takiego zespołowego wybierania dyrektora będzie prawdopodobnie niepisany pakt o utrzymaniu dotychczasowego zatrudnienia, ograniczeniu występów aktorów gościnnych, równej eksploatacji całego zespołu. Nie oznacza to oczywiście, że dyrektor wybrany przez zespół będzie jego zakładnikiem: żadnych zmian, etat to świętość, muszą być podwyżki!

Zdarzają się dyrektorzy, którzy zaproszeni przez załogę deklarują od razu: wybraliście mnie dla dobra teatru a nie konkretnych osób. Zespół to coś więcej niż zbiór dobrych i gorszych aktorów. Długoletnich lub odziedziczonych po poprzedniej dyrekcji pracowników. Żeby zespół był jeszcze lepszy musimy robić stopniowo rewolucję kadrową. No i zespoły to akceptują, bo przecież nikt nie widzi się od razu w zbiorze tych gorszych i niepotrzebnych. Nazywamy to chirurgicznymi cięciami. Pacjent musi na taką operację wyrazić zgodę.

Przypadek Narodowego Starego Teatru nie był odosobnionym zdarzeniem: TR Warszawa pozbył się Grzegorza Jarzyny i jednomyślnie wsparł Annę Rochowską, pedagoga z teatru, która konkurs wygrała. Teatr Kwadrat po Andrzeju Najmanie postawił na aktorkę z zespołu, Ewę Wencel, która konkurs wygrała. Poparcie zespołu Teatru Współczesnego w Warszawie przeszło po odejściu Macieja Englerta na duet Malajkat-Hycnar i także tutaj nie było finalnych niespodzianek. Wygrali ci, którzy mieli wygrać.

Wydawało się więc, że teraz to będzie norma. Mimo istniejących innych modeli obejmowania dyrekcji. Bo przecież są sceny, gdzie nikt zespołu o zdanie nie pytał, którymi teraz kieruje oddelegowany przez organizatora urzędnik z Wydziału Kultury (Teatr Mickiewicza w Częstochowie, Teatr Rozrywki w Chorzowie, Teatr Stary w Lublinie, Teatr Polski we Wrocławiu, Teatr Miejski w Gliwicach).

Jacek Głomb w Legnicy jest w trakcie testowania odmiennego rozwiązania: odchodzący dyrektor namaszcza następcę, który przez najbliższy sezon uczy się zawodu, poznaje zespół: jak mu się uda, uzyska akceptację Marszałka i pracowników teatru, zostanie nowym szefem. Nadal też mamy dyrektorów z nominacji wybranych w trybie pozakonkursowym (Wojciech Faruga w warszawskim Teatrze Dramatycznym) lub reżyserów i reżyserki, którzy wygrali regularny konkurs choć nie byli faworytami, przekonali do siebie komisje i organizatora: zespół czeka, co z tego wyniknie.

Chaos i nierówność

Ministerstwo zaczęło dobrze, ale jak zawsze skończyło fatalnie. W tej chwili panuje absolutny chaos w trybie konkursowym. Niby wszędzie mają być konkursy, ale pojawiają się od tego odstępstwa. Organizatorzy mają inne wizje, ba – ministerstwo samo zmienia zdanie. Hanna Wróblewska najpierw zapowiada kluczowe konkursy w Teatrze Wielkim i Teatrze Narodowym, po czym rakiem wycofuje się z konkursu operalnego a na Scenie Narodowej całe zamieszanie kończy się konkursem zamkniętym. Zaproszenie dotyczy czwórki wybrańców: przy całym szacunku dla wszystkich startujących klucz ich doboru nie jest do końca jasny. Bo nie wiadomo, czy Wróblewska szuka teamu eksperckiego, reżysera-menedżera, reżysera kultowego czy kompetentnego historyka teatru. Starcie w Teatrze Narodowym będzie tak naprawdę wyborem stylu zarządzania i pozycji dyrektora w procesie pracy a nie wskazaniem najlepszego programu artystycznego.

Zauważmy, że przeciwko konkursowi protestował zespół Teatru Narodowego. Upubliczniono list podpisany przez załogę z prośbą o pozostawienie na stanowiskach duetu Englert-Torończyk. Minister Wróblewska – dopiero co tak czuła na opinie krakowskiego zespołu Sceny Narodowej – pozostała głucha na apele innej grupy, pracującej w miejscu, o takim samym statusie instytucji narodowej.

Czyli co – są lepsze i gorsze „zespoły narodowe”? Już się zmieniła polityka w ministerstwie i nie słuchamy głosy załogi? A może ministerstwo i inni idący w jego ślady organizatorzy zaczną sobie wybierać, które zespoły są podmiotowe a które nie są.

Podmiotowym pozwalamy na wszystko, nie podmiotowe podlegają procedurom konkursowym.

Niedawno Karolina Ochab ogłosiła swoje odejście z Teatru Nowego. W Warszawie więc od razu padło hasło z Ratusza: „konieczny jest konkurs”. Zespół znalazł następcę Ochab – Michała Merczyńskiego. W liście otwartym akcentował specyfikę tej instytucji, jej teraźniejsze, dożywotnie przyspawanie do osoby Krzysztofa Warlikowskiego. I zażądał akceptacji swojego wyboru. Parafrazuję: „Michał Merczyński. Tylko Merczyński. Konkurs nie ma sensu bo nikt poza nim nie zrozumie nas, my mu nie zaufamy. Więc nie róbcie konkursu. Inaczej odejdziemy.”

Założę się o każde pieniądze, że w tym przypadku warszawski Ratusz ugnie się pod presją i albo nominuje Merczyńskiego bez konkursu, albo Merczyński taki pseudo-konkurs wygra. Bo po co komu zamęt w Nowym? Po co dla konkursowej zasady psuć chwiejną równowagę przy Madalińskiego?

Trzymam kciuki właśnie za taką decyzję, ale zastanawiam się nad problemem nierównego traktowania podmiotów polskiego życia teatralnego.      

Czemu jedne zespoły są podmiotowe a inne nie są? Co lub kto decyduje o podmiotowości?

Być może pierwszym krokiem do podmiotowości jest marka. A to znaczyłoby, że zespoły pracujące w najlepszych teatrach i teatry z sukcesami mają więcej praw niż zespoły średnie, działające w mniejszych ośrodkach. Przekładając to na język prawny wyszłoby na przykład, że istnieje obywatelstwo pierwszej i drugiej kategorii, że ci lepsi mają więcej możliwości i wolności od tych drugich, gorszych. Trudno mi to rozwiązanie zaakceptować.  

A może podmiotowym staje się zespół, którego było stać na wspólne działanie w sytuacji zagrożenia? I wtedy podmiotowy jest zespół Teatru Słowackiego a nie są nim aktorzy z Teatru Węgierki w Białymstoku. O podmiotowość mogłyby się też starać zespoły nieskonfliktowane wewnętrznie, rozmawiające jako całość z organizatorem, prezentujące jedno stanowisko a nie podzielone i skłócone grupki sprzecznych interesów. Dwie, trzy frakcje aktorskie różnią się ze sobą we wszystkim, pion techniczny myśli jeszcze inaczej, administracja nie zgadza się z nikim. Zdarzają się takie zespoły, choć to nie jest reguła a raczej wyjątek. Podmiotowy zespół nie jest zespołem podzielonym. Wtedy władza wie z kim rozmawia i co ten zespół chce. Ale dlaczego członek podzielonego zespołu miałby być traktowany gorzej, inaczej, surowiej niż członek zespołu zjednoczonego? Przecież podziały wewnętrze nie zawsze są winą zespołu. Czasem to dyrekcje, urzędnicy, krytycy i aktywiści skłócają związki i ludzi na zakładzie.

Nie moją rolą jest podpowiadać, kto powinien być dyrektorem w tym lub innym teatrze w Polsce. W czasach zamieszania proceduralnego, stosowania raz po raz odmiennych kryteriów przez ministerstwo i innych organizatorów proponuję opcję najprostszą i najbezpieczniejszą. Uznajmy podmiotowość wszystkich zespołów. Teraz uwaga hardkor! – nawet Teatru Polskiego we Wrocławiu. Ludzie, którzy przyszli z Cezarym Morawskim i potem za Szurmieja są już na etatach 8 lat. Są u siebie, czy nam się to podoba czy nie. To oni powinni zrozumieć, że trzeba zmian, nie szykujmy im zwolnień grupowych. I karania za pracę w teatrze, który dziś nie wytrzymuje porównań z epoką Mieszkowskiego, Miśkiewicza, Wekslera czy nawet Toszy.

Jeśli zespół nie chce konkursu, spróbujmy zrozumieć dlaczego.

Jeśli zespół ma swojego kandydata, niech ten kandydat wygra.

Słuchanie zespołów zwalnia organizatora z części odpowiedzialności za sukces lub klęskę dyrekcji. „Chcieliście, to macie, nie narzekajcie!” – powie władza w momencie kryzysu. Błąd personalny załogi łatwiej poprawić niż błąd organizatora, czy komisji konkursowej. Tak mi się wydaje, choć mogę nie mieć racji.

W konkursie na dyrektora Narodowego Starego Teatru zespół miał de facto czwórkę przedstawicieli – Hanna Wróblewska oddała swoje miejsce teatralnej księgowej. Żeby wybrać dyrektora potrzeba było 5 głosów. Nie chcę powiedzieć, że to były słuszne proporcje (do zwycięstwa kandydata zjednoczonego zespołu brakowałoby w krakowskim konkursie tylko jednego głosu), mówię, że byliśmy świadkami pewnego precedensu.

Nawołuję więc nie tyle do zmian w przepisach, ile proszę o gentelmen’s agreement.

Zespoły są równe. Słuchajmy zespołów.